Bir Ayasofya Medresesi varmış ve YIKTIRILMIŞ!.

Medeniyetimize ait eserleri ortadan kaldırmaya ahdetmiş zihniyetin içler acısı bir icraatı daha...

Bir Ayasofya Medresesi varmış ve YIKTIRILMIŞ!..

Fatih 'in yaptırdığı ilk İstanbul medresesi olma özelliğine sahip bu güzelim yapı, müze Ayasofya’sına yakıştırılamadığı için acımasızca berhava edilmiş.

Fatih Sultan Mehmed 29 Mayıs 1453'te Bizans'ı fethedip şehire girdiğinde gerek Tâcizâdc Cafer Çelebi, gerek Tursun Bey'in haber verdiklerine göre, doğru Ayasofya'ya giderek. kubbenin üstüne kadar çıkıp bu muhteşem mabedi büyük bir ilgiyle incelemişti. Fetihte bizzat hazır bulunan Tursun Bey, Ayasofya ve çevresinin çok harap bir vaziyette bulunması üzerine Fatih'in üzülerek aşağıdaki şu ünlü Farsça beyti terennüm ettiğini kaydeder:

Örümcek Kisrâ'nın takında perdedârlık ediyor

Baykuş Efrasyab 'ın kalesinde nevbet vuruyor

İstanbul alındıktan sonra Fatih ilk iş olarak Ayasofya'da toplanmış

olan Bizans halkına hitaben can mal ve din özgürlüklerinin kendi

teminatında olduğu konusunda güvence vermişti.

Gerekli temizlik hemen başlatılarak bakımsız ve harap vaziyette kalmış olan Ayasofya, usul gereğince camiye çevrilmiş ve onarıma alınmıştı ve belli başlı Türk şehirlerinde varlığı görülen ulu cami görevini artık Ayasofya, bir "cami-i kebir" olarak üstlenmiş bulunuyordu.

Camiin bakımı için gelir sağlayacak pek çok mülk ayrıldıktan sonra hizmetlerini görmek üzere de 620 görevli atanmıştı. İlk döneminde güneybatı köşesine bir ahşap minare yaptırılmış; Fatih Sultan Mehmed'in talimatıyla yapının kuzey tarafına bir de medrese inşa ettirilmişti. Ondan sonra gelen Osmanlı padişahları da fetih sembolü olarak kabul edilen Ayasofya'ya büyük önem vermişler ve bu konuda hiç bir fedakârlıktan kaçınmamışlardır.

Ayasofya Medresesinin kökü kazınmadan
önceki hali (Giriş ve batı kısmından bir görünüş)

Ayasofya'nın "kutsal hikmet" manasına gelen Grekçe adı dahi değiştirilmeyerek hoşgörü kavramı bir kez daha dünyaya gösterilmişti. Özellikle II. Selim döneminde Mimar Sinan'ın yapmış olduğu destek payandaları ve onarımlar sayesinde yapının günümüze kadar ulaşması mümkün olabilmiştir. Ayrıca Sultan Abdülmecid döneminde (1839-1861) Fossati kardeşlerin 1849 tarihleri arasında yaptıkları restorasyon çalışmaları da önemli yer tutar. Ayasofya'nın içinde bulunan figürlü mozaiklerin üzerleri ince bir sıva ile örtülmüş olup bu uygulama ile bir bakıma bunların korunması sağlanarak günümüze kadar ulaşabilmeleri mümkün olmuştur.

Ayasofya'nın masrafları ve onarımları daima Fatih tarafından kurulmuş olan vakıf gelirlerinden karşılanmıştır. Bu vakıflar, şehir içindeki müsakkafat, dükkânlar, evler, menziller, değirmenler, hanlar, hamamlar ve özellikle Fatih tarafından yaptırılan bedestenlerden oluşmaktadır.

926/1519 tarihli tahrir defterinde Ayasofya vakıflarının hasılatının 1.426.288 akçe olduğu görülmektedir. O tarihlerde 40 akçe 1 flori olduğuna göre bu miktar 36.500 altın filori, 09.01.2003 tarihli gün itibari ile 1 gr altın 19.000.000 TL'dir. Bu hesaba göre, bu yüklü gelir sayesinde Ayasofya devamlı olarak imar edilip ayakta kalabilmiştir.

1980'li yıllarda Ayasofya Camii (Kazım Zaim Arşivi)

İlk iş, Medrese

Çok iyi eğitim görmüş olan Şehzade II. Mehmed, zamanın en iyi alimlerinden olan Molla Gürani ve Molla Hüsrev'in tedrisinden geçmişti. O, Ayasofya'nın onarılmasını takiben ilk iş olarak Zeyrekteki Pantakrotor manastır odaları ile Ayasofya'daki Papaz odalarını medrese olarak faaliyete başlatmıştır. Bu iş için ilk etapta Ayasofya Camii'nin hemen yanındaki papaz okuluna ait bölümler kullanıldıysa da asıl medrese binasının Fatih tarafından yaptırıldığı, Külliyenin vakfiyesinden anlaşılmaktadır. Bu nedenle İstanbul Külliyesi (Üniversitesi) medreselerinin 1453 yılında ilk olarak Zeyrek ve Ayasofya’da kurulduğunu söyleyebiliriz.

Medresenin ilk müderrisi de Fatihin hocası Molla Hüsrev'dir. Ebu Behram El Dimişgi'nin Atlas Minör tercümesinde İstanbul hakkındaki ilave bilgiler arasında "Fatih Ayasofya'nın şimal (kuzey) tarafında talebe-i ulum için vezayifi muayene ile bir darül tahsili ulûm ve medrese-i aliyye ihdas etmiş" denmektedir. Bu, eski saray tarihinden yani 1454'ten evveldir. Bu sebeple Ayasofya medresesinin 1453 yılında Ayasofya camiinin kuzeyinde Fatih tarafından kurulduğunu söyleyebiliriz.

Ayasofya Camii müze olunca, bugün hiçbir hatırası kalmadan
ortadan kaldırılan Fatih'in yadigarı medresenin esas planı
(Ekrem Hakkı Ayverdi; Osmanlı mimarisinde Fatih devri. cilt3, sf 319)

Fatih Camii külliyesinin inşası üzerine bir süre boş kalan Ayasofya medresesi II. Bayezid döneminde (1481-1512) tekrar kullanılmaya başlanmıştır. 1596 tarihli masraf defterinden anlaşıldığına göre, Ayasofya Medresesi 1596'da yeniden ihya edilmiştir. Fatih'in yaptırmış olduğu tek katlı medresenin üstüne II. Bayezid bir kat ve hücreler ilave ederek yapı iki katlı bir medrese haline dönüşmüştür. 1846-1849 yılları arasında Sultan Abdülmecid döneminde Mimar Fossati kardeşler tarafından gerçekleştirilen Ayasofya restorasyonu sırasında medrese binası da restore edilmiş ve tamir sırasında köklü değişiklikler yapılmıştır.

1915'te hazırlanan ve İstanbul Müftülüğü Şer'i Sicil Arşivi'nde bulunan Ders Vekâleti Medrese ve Müderris Defterindeki bilgilere göre Ayasofya Medresesi, iki katlı bir bina olup alt katta 14, üst katta 18 olmak üzere 32 odalı bir yapı idi. 80 ile 90 talebenin barınmasına müsait medresenin her iki katta helası, ortasında şadırvanı, genişçe bir avlusu, gusülhane ve çamaşırhanesi bulunmaktaydı. Prof. Dr. Semavi Eyice'ye göre 19. yy'da yaygın olan batı üslubundan etkilenmiş görünen medrese binasında bir çok değerli ilim adamı ders vermiştir. Bunlardan biri de Fatih zamanının en önde gelen alimlerinden Ali Kuşçu'dur. Ayasofya hakkında bir risale yazıp Fatih'e hediye etmiş olan Ali Kuşçu hakkında Süheyl Ünver şu bilgileri vermektedir:

Ayasofya Medresesi'nin
avlusunun
kuzeyden güneye
doğru olan kısmı

"Fatih Ali Kuşçuyu 1473'de Otlukbeli seferine giderken yanında götürür. Dönüşte Ayasofya medresesine günde 10 akça, Nişancı Paşa'ya göre de 200 akça ile Müderris tayin eder. Ali Kuşçu, İstanbul'un ilk büyük ilmî payesi olan Ayasofya Müderrisliği vazifesini uzun yıllar sürdürmüştür."

Görünümü bozuyormuş !

Konya İzzet Koyunoğlu Müzesi Arşivi'nde no: 13363'te kayıtlı bulunan 1286/1863 tarihli "Cetvelli Medâris-i Asitâne" başlıklı belgeye göre medrese 198 talebeyi barındırmakta ve İstanbul'un en kalabalık eğitim müessesesi olma özelliği taşımaktaydı. İki katlı bir iç avluya sahip, ahşap revaklı bir yapı olan medrese, 19. yy'da Abdülmecid döneminde gerçekleştirilen onarımda yenilenmiştir. Hüseyin Ayvansarayî'nin 1865 basım tarihli Hadikatü'l-Cevami adlı eserinde bahsettiği üzere Akemseddin'in Ayasofya Medresesi'nin kapısı bitişiğinde bir halvethanesi bulunmaktaydı. Daha sonraki tarihlerde bu halvethane Akşemseddin hazretlerine hürmeten kitap hane müderrislerine vakfedilmiştir.

1924'e kadar medrese olarak kullanılan bina bir ara vilayetin emrinde kimsesizler yurdu olarak iş görmüş, ancak 1934 yılında harap olduğu ve Ayasofya'nın görünümünü bozduğu gerekçesiyle zamanın Antikiteler ve Müzeler Umum Müdürü Aziz Oğan'ın emri ile yıktırılmıştır.

Bir kısmı kimsesizler yurdu olarak kullanılan medrese yıkılmadan önce resimleri çektirilip planlar mimar Nihat'a çizdirildikten sonra birer nüshaları Evkaf Müdürlüğü'ne ve Kültür Bakanlığına gönderilmiştir. Muhtemelen bir nüshası da Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü'nde kalmış olup Süheyl Ünver de bu bilgileri yayınlamıştır.

Ayasofya Medresesi'nin
Avlusundan bir kesit

Ayasofya'da 1982 yılı onarımları sırasında tamamen toprak dolgu altında kalan çalılık ve moloz yığınları altındaki medrese alanı önce temizlenmiş sonra da temel sondajlarına geçilmiştir. Onarım çalışmalarını yürüten Y. Mühendis Mimar Alpaslan Koyunlu’nun araştırmaları sonucunda medresenin temel kalıntıları, bölme duvarları, su yolları, şadırvan kaidesi ile ana gezinti yolları ortaya çıkarılmıştır.

Bu kısımda yeni bir kazı yapıldığı takdirde medresenin planları hakkında daha ayrıntılı bilgiye sahip olabileceğiz.

Yeniden yapılanmalı

Bundan sonra neler yapılabileceği ile ilgili olarak Süheyl Ünver, Ekrem Hakkı Ayverdi ve Gullit'in plan ve bilgilerinden hareketle bir restitüsyon planı yapılarak rekonstürüksüyon (yeniden inşa) gerçekleştirilebilir.

Böylece İstanbul'un fethinin 550. yıl dönümünü kutlayacağımız bu yıl içerisinde Fatih'in bir hatırasını daha yaşatmış olmakla birlikte Ayasofya'nın şanına yakışır bir kültür merkezi oluşturmak mümkün olabilecektir.

Bu arada Türk kültürüne büyük hizmetleri geçen yukarıdaki bilgilere ulaşmamızı sağlayan Ekrem Hakkı Ayverdi ve Süheyl Ünver hocalarımızın yanı sıra Ayasofya içinde görmekte olduğumuz Kazasker Mustafa İzzet Efendi'nin hattı olan dünyanın en büyük levhalarını Ayverdi'ye onartarak kendi çabasıyla tekrar yerine astıran eski Müdür Arkeolog Muzaffer Ramazanoğlu'nu saygı ve rahmetle anıyoruz. Ayverdi, Ünver ve Ramazanoğlu gibi Türk kültürüne hizmeti geçmiş bilgili ve cesur insanlar sayesinde kültür değerlerimiz korunmuş ve günümüze ulaşabilmiştir. Başka milletlerin değerlerine sarılan kişilerse onların adi birer kopyası olmaktan öteye gidememiştir. Şair Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu'nun aşağıdaki şiiri bu gibi insanlara ithaf olunur:

Ayasofya Medresesi, yıkılmadan bir müddet önce İstanbul
Belediyesi'ne bağlı kimsesiz çocuklar yurdu olarak hizmet vermiş.

Fatih Sultan Mehmed Han'la Çağdaş Bir Hesaplaşma

Her delikanlının senin yaşında

Kavak yelleri eserken başında

Ta... Bilmem nereden bu kadar yolu

Gelip, almak var mıydı İstanbul'u?

Bunca zahmet, bunca şehit, bunca kan...

Neden yaptın bunu Sultan Mehmed Han?

Hatanı silmedi hâlâ asırlar...

Hele işlediğin öbür kusurlar...

Ayasofya'yı camiye çevirdin.

Bilmiş ol ki, büyük bir çam devirdin...

Minareler diktin dört bir yanına

Kubbedeki haçın kıydın canına...

Korkudan sustular güzelim çanlar

Sultanım, irtica değil mi bunlar?

Balkan'da gürlerdin, çaktın Mora'da

Ne işiniz vardı beyim, orada?

Yaptığın bu yanlış işler yüzünden,

Bütün Avrupa'nın düştük gözünden

Bulgar'ın elini sıkamaz olduk

Yunan’ın yüzüne bakamaz olduk

Neyse ki çağımız güze çağıdır

Ayasofya'nın da müze çağıdır

Şol dört minareyi dört dikili taş

Gibi sessiz kılıp eyledik çağdaş!

Eğer uğramazsak bir kem nazara

Belki korlar bizi ortak pazaraNiyazi Yıldırım Gençosmanoğlu

Ayasofya Medresesinde yıllarca hocalık
yapan Ali Kuşçu'yu, Fatih Sultan Mehmed'e
Muhammediye adlı matematikle
ilgili kitabını takdim ederken gösteren minyatür

Kaynakça:

1. Ayasofya Müzesi Uzmanı, Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, III. Cilt, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü No: 69 İstanbul 1973

2. Prof. Dr. A. Süheyl Unver, Fatih Külliyyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, Sayı: 278, İstanbul 1946

3. Prof. Dr. Semavi Eyice, Ayasofya Medresesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994

4. Erdem Yücel, "Ayasofya Çalışmaları ve Yapılan Onarımlar" Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı: 6, Aralık 1989

Kaynak: Tarih ve Düşünce Dergisi / 2004